| Popis: |
Głównym celem ekspertyzy jest zaproponowanie zestawu narzędzi służących implementacji otwartego dostępu (OD), który definiujemy szeroko, jako nieograniczony dostęp do treści naukowych, głównie recenzowanych artykułów naukowych. Ekspertyza jest podzielona na dwie główne części. Pierwsza z nich opisuje światowe doświadczenie w implementacji otwartego dostępu, ze szczególnym uwzględnieniem działań na poziomie rządowym. Przegląd obejmuje kraje europejskie (Wielka Brytania, Niemcy, Szwecja, Norwegia, Francja, Finlandia, Dania, Holandia) oraz Stany Zjednoczone, Brazylię i Chiny. Najważniejsze konkluzje tej części ekspertyzy przedstawiają się następująco: - Otwarty dostęp na poziomie rządowym najczęściej jest traktowany jako narzędzie zarządzania wiedzą, jej lepszego rozpowszechniania i wykorzystania oraz zwiększenia widoczności krajowych badań. - Projekt implementacji typu top-down jest bardziej efektywny (OD wprowadzany przez fundatorów, uniwersytety, agendy rządowe). - Rząd powinien wspierać otwarty dostęp na poziomie prawnym i finansowym. - Dobrze rozpoznanym rozwiązaniem wprowadzania OD jest powołanie specjalnej komisji (przy rządzie, parlamencie, ministerstwie nauki lub radzie badawczej), która powinna zbadać skutki wprowadzenia otwartego dostępu oraz zaproponować ścieżkę wprowadzenia OD. - Infrastruktura techniczna odgrywa kluczową rolę. Zwykle to ona rozwijana jest w pierwszej kolejności (Niemcy, Australia, Dania). Pod uwagę należy wziąć interoperacyjność infrastruktury. - Zmiany powinny być wprowadzane stopniowo (czas na społeczne konsultacje, oswojenie się z ideą). W niektórych przypadkach OD było wprowadzane w instytucji jednego typu (np. Narodowa Biblioteka Naukowa w Chinach) lub dla jednego typu zasobów (np. program Cream of Science w Holandii, digitalizacja naukowych czasopism humanistycznych we Francji). - Większość krajów rozwija zarówno zieloną drogę (repozytoria umożliwiające samoarchiwizację), jak i złotą drogę (dedykowanie środków na publikowanie w czasopismach OD). Płacenie za publikowanie w czasopismach OD jest bardziej wspierane w krajach, gdzie rynek wydawnictw naukowych jest dobrze rozwinięty i jest przedmiotem zainteresowania zagranicznych naukowców. - Uwzględnić należy aktorów róznego typu (fundatorzy, naukowcy, przedsiębiorcy, wydawcy, agencje rządowe, społeczeństwo, instytucje edukacyjne). - Najważniejsze trudności we wprowadzaniu OD to: opór tradycyjnych wydawców (Wielka Brytania, USA, Australia), prawa własności intelektualnej (Niemcy, Wielka Brytania), brak wsparcia ze strony społeczności naukowej (Chiny, Brazylia), brak działań koordynujących. - Digitalizacja czasopism może zostać użyta jako dźwignia do wprowadzenia OD (Brazylia, Francja). - Potrzebne są działania na poziomie krajowym i międzynarodowym. Analiza instytucjonalna na poziomie krajowym wzbogacona została perspektywą działań Unii Europejskiej, gdzie idea otwartego dostępu jest wdrażana systematycznie (np. program OpenAIRE). Dodatkowo opisane zostały inicjatywy niezwiązane z instytucjami rządowymi: repozytoria dziedzinowe (arXiv, Social Science Research Network), instytucje finansujące badania (Fundacja Wellcome Trust) oraz otwarte i hybrydowe modele wydawnicze. Uwzględnienie tych poziomów pozwoliło na wzbogacenie perspektywy rządowej oraz ukazało dodatkowe zalety OD, takie jak szybkość rozpowszechniania wstępnych wyników poprzez repozytoria, efektywność otwartego mandatu w przypadku fundatorów (Fundacja Wellcome Trust) oraz skuteczny model biznesowy otwartych wydawnictw (PLoS). Pierwsza część kończy się przeglądem narzędzi prawnych, technicznych i finansowych służących implementacji otwartego dostępu oraz analizą skutków wdrożenia OD dla sektorów nauki i gospodarki. Bazując na międzynarodowych deklaracjach i rozwiązaniach, wprowadzono podstawowe definicje prawne (libre OD, gratis OD), zaproponowano sposób regulacji praw własności intelektualnej (licencje Creative Commons) oraz prawnych rozwiązań implementacji OD na poziomie instytucji (otwarty mandat). Wyróżniono dwa typy instytucji wprowadzających otwarty mandat: jednostki naukowe (np. Uniwersytet Harvarda, MIT) oraz instytucje fundujące (np. NIH, Wellcome Trust, ERC). Otwarty dostęp może dotyczyć dwóch typów badaczy: pracowników jednostek naukowych (np. Uniwersytet Harvarda, Uniwersytet Princeton) lub grantobiorców (np. NIH, Wellcome Trust, ERC). Otwarty mandat może odnosić się do czterech typów treści: artykułów naukowych (np. NIH, RCUK, Uniwersytet Harvarda), prac dyplomowych (np. ETHZ), innych prac naukowych (np. ETHZ) oraz danych naukowych (np. ERC). Przedstawiono również porównanie tradycyjnych umów z różnymi wersjami licencji CC. W części poświęconej infrastrukturze przedstawiono najpopularniejsze rozwiązania techniczne takie jak typy repozytoriów (wewnętrzne – hostowane, instytucjonalne-tematyczne). Zwrócono również uwagę na problem tworzenia spójnych metadanych. Porównując typy repozytoriów zestawiono ich najważniejsze zalety i wady (promocja instytucji i badaczy z nią związanych w przypadku repozytoriów instytucjonalnych, lepszy dostęp do treści z określonej dziedziny i niejasności związane z finansowaniem w przypadku repozytoriów dziedzinowych). W części poświęconej narzędziom finansowym podkreślona została konieczność wprowadzenia złożonych rozwiązań. W przypadku repozytoriów kluczowe może okazać się tworzenie odpowiednich partnerstw związanych z utrzymywaniem infrastruktury. Z drugiej strony, otwarte czasopisma muszą poszukiwać różnego typu finansowania. Porównanie modeli finansowania zawiera: subsydia instytucjonalne, opłatę za publikację, fundusze organizacji i czasopism naukowych, fundraising, model hybrydowy, składki członkowskie, płatne wersje, opłatę za ocenę artykułu, reklamy. Skutki wprowadzenia modelu otwartej komunikacji naukowej podzielone zostały na kilka kategorii: - wpływ na rozwój nauki, - wpływ na upowszechnianie treści naukowych w społecznościach badaczy i osób niezwiązanych z nauką, - znaczenie otwartego dostępu dla gospodarki, - wykorzystanie otwartego dostępu jako narzędzia zarządzania wiedzą. Druga część raportu poświęcona jest zagadnieniu otwartego dostępu w Polsce. Rozpoczyna się ona opisem stanu obecnego. W Polsce, według Directory of Open Access Journals, są obecnie 132 czasopisma w otwartym dostępie (przy czym pamiętać ależy, że DOAJ przymuje bardzo szeroką definicję otwartego dostępu). Część z nich publikowana jest przez komercyjnych wydawców. 50 polskich czasopism naukowych jest dostępnych na platformie YADDA finansowanej ze środków publicznych. Opisane są również repozytoria instytucjonalne, biblioteki cyfrowe oraz instytucje wspierające otwarty dostęp (KOED, ICM, EBiB). W celu pogłębienia desk research, przeprowadzono serię wywiadów z polskimi naukowcami na temat otwartego dostępu. Ich wyniki zestawione zostały z wynikami badań międzynarodowych. Podsumowując, polscy naukowcy mają mieszane podejście do idei OD. Z jednej strony wspierają i doceniają szybszą cyrkulację wiedzy, lepszy feedback, nieograniczony dostęp itp. Z drugiej strony są oni ograniczeni poprzez instytucjonalne wymogi związane w publikacjami w czasopismach z odpowiednim Impact Factor oraz finanse, co determinuje ich wybory dotyczące miejsca publikacji. Idea repozytoriów jest lepiej znana naukowcom skoncentrowanym na wymianie wiedzy w międzynarodowym środowisku. Uwagę badanych zwrócił ponadto brak miejsca, gdzie polscy naukowcy mogliby dzielić się istotnymi treściami o znaczeniu lokalnym. Bazując na światowych doświadczeniach oraz uwzględniając lokalną specyfikę, zaproponowane zostały zmiany w polskim systemie nauki. Ich najważniejszymi celami są: - przyspieszenie wymiany wiedzy, - inkluzywność systemu komunikacji naukowej, - lepsza komunikacja pomiędzy producentami wiedzy i jej konsumentami. Cele te mogą zostać osiągnięte przez wprowadzenie następujących zmian: - włączenie polityki otwartego dostępu jako wymiaru oceny jednostek naukowych, - implementacja otwartego mandatu w Narodowym Centrum Nauki i Narodowym Centrum Badań i Rozwoju, - uzależnienie budżetowego finansowania czasopism naukowych od wprowadzenia przez nie polityki otwartego dostępu, - włączenie polityki otwartego dostępu jako wymiaru oceny czasopism naukowych, - rozszerzenie programów wspierających publikowanie przez polskich naukowców w zagranicznych otwartych czasopismach, - włączenie polityki otwartego dostępu do projektów MNiSW, m.in. Index Plus, - otwarty dostęp do prac doktorskich. Powyższe propozycje zostały zestawione w porządku ich istotności. Najważniejsze z nich dotyczą więc włączenia kryterium otwartości do oceny jednostek naukowych oraz implementacji otwartego mandatu w polskich instytucjach finansujących badania naukowe. Choć propozycje te są jednocześnie najtrudniejsze do wdrożenia, to własnie ich realizacja jest w stanie doprowadzić do istotnych zmian. Najłatwiejsze do implementacji winny być z kolei moduły dotyczące ewaluacji i budżetowego finansowania polskich czasopism naukowych. Zmiany te powinny zostać uzupełnione o dodatkowe działania: opracowanie rekomendacji na poziomie MNiSW dla otwartego dostępu, wspieranie naukowców i instytucji we wdrażaniu polityki otwartego dostępu poprzez pomoc prawną, finansową i infrastrukturalną oraz zapewnienie systemu szkoleń z zakresu otwartego dostępu. Zaproponowane zmiany zostały poddane analizie SWOT oraz, w przypadku kluczowych elementów, benchmarkingowi. W celu pogłębienia studium, uwzględniono perspektywę prawną, techniczną i finansową. Na poziomie prawnym proponujemy konkretne zmiany w treści odpowiednich ustaw i rozporządzeń. Techniczna analiza poświęcona jest przedstawieniu istniejącej i powstającej infrastruktury oraz sposobom jej wykorzystania w modelu otwartego dostępu. Część finansowa próbuje odtworzyć przepływ kosztów pomiędzy instytucjami pola nauki i pokazać możliwe zmiany, wskazując jednocześnie na istotne korzyści związane z wdrożeniem OD. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Wojciech Fenrich |
