| Popis: |
11. yy. , Turk tarihi acisindan askeri ve siyasal gelismelerin ivme kazandigi bir donem oldugu kadar kulturel gelismelerle de goz doldurmaktadir. Divânu Lugâti’t Turk 'le cagdas olan Kutadgu Bilig adli basyapit, bu donemde Kasgar’da tamamlanmistir. (1069-1070) Yusuf Has Hacip, Islamiyet’in Turkler tarafindan kabulunden sonra kaleme alinan bu ilk yazili eseri, 11.yy.in bildigimiz tek yazi dili olan Karahanli Turkcesi ile 6645 beyit olarak yazmistir. Eserde ideal bir devletin nasil olmasi gerektigi betimlenir. Kutadgu Bilig , Turk kulturunun yargi ve yasa konularini aydinlatan en degerli kaynaklardan biridir. Bu yuzden bilim dunyasinca tanidigi 1825'den beri, uzerinde binlerce calisma yapilmistir. Kutadgu Bilig , felsefi, siyasi, dini acilardan incelendigi gibi dili acisindan da her daim incelenmeye deger bulunan bir eser olmustur. Turk Edebiyatinin her doneminde hem ahenk saglamak, anlami pekistirmek, guclendirmek ve kavrami zenginlestirmek amaciyla hem de hafizada kalmasini kolaylastirmak amaciyla cesitli tekrarlardan yararlanilmistir. Osmanlicada “atf-i tefsirȋ”, Ingilizcede “hendiadyoin, reduplication dual”, Almancada “Verdoppelung, Zwilligsformen, hendiadyoin”, Fransizcada “redoublement, hendiadyoin” terimleriyle karsilanan bu olusumla ilgili ulkemizde hem tarihi metinler uzerinde hem de deyimler ve atasozleri uzerinde bircok calisma yapilmistir. Gokturk metinlerinde “altun kumus” (altin gumus), “arkis tirkis” (kervan kafile), “at ku” (ad un), “kurt koŋuz” (bortu bocek), “yabiz yablak” ( sefil ve perisan) vb. bircok ikilemeye rastlamaktayiz. Uygur Turkcesi metinlerinde de “akuru akuru” (yavasca, sessizce), “asan tukel” (sag ve selamet) “birin birin” (birer birer) gibi ornekler bulunmaktadir. Bu gun de deyimlerde “asagi yukari, borc harc, kose bucak, paldir kuldur” gibi sayisiz ikileme kullanilmaya devam etmektedir. Karahanli Turkcesinin iki basyapitindan biri olan bu eserde de hatiri sayilir olcude ikilemeye rastlanmaktadir. Divânu Lugâti’t Turk 'ten farkli olarak, tabiat taklidi ikilemelere rastlanmaz. Kaliplasma yoluyla olusan ve tek bir sozcuk gibi islem goren ikilemeler bolunemez ve sozcuklerin yeri degistirilemez. Eserde son derece basarili olarak kullanilan ikilemeler yaninda ikilemelerde gecen sozcuklerin genisletilmeleri yoluyla uclemeler, dortlemeler hatta beslemelerle de yapilmistir. Ikilemelerden artirilarak elde edilen bu yapilar ikilemeler kadar kalici degildir. Bu eserde gecerli olmak uzere, bir tur yazarin kendisini denemesi gibi de gorulebilir. Cunku ucleme ve dortlemelerde de ikilemelerde oldugu gibi tabiat taklidi kelimeler kullanilmamis es veya yakin anlamli kelimelerin veya anlam dairesi icinde es degerliligi olan kelimelerin belirli bir akustik tercih sirasiyla bir araya getirilmesi tercih edilmistir. Bu siralama da ikilemelerde oldugu kadar saglam degildir. Cunku uclemelerdeki siralamanin degistirilerek degisik beyitlerde karsimiza cikmasi da soz konusudur. Kerime Ustunova, bu gunku Turkiye Turkcesinde 445 ucleme; ayrica Dede Korkut Destanlari ’nda da 45 ucleme belirlemistir. Biz de isimlerle kullanilan 43 ve fiillerle kullanilan 16 ucleme tespit ettik. Anlasilan o ki; ikilemeler ve artanlarinin kullanimi hem tarihi lehcelerde hem de tarihi edebi eserlerde kullanilan ve gelisim seyri gosteren bir olgudur. Daha cok isim soylu kelimelerle yapilan bu coklu tekrarlar; yalin, turemis, hâl ekleri almis formlarla karsimiza cikmaktadir. Somut, soyut isimler, siyaset, askerlik, akrabalik adlari, tabiat ve renk adlari, madenler isim soylu tekrarlarin kullanildigi alanlardir. Ikilemelerde gorulen zit anlamli tekrarlar, ucleme ve dortlemelerde gorulemez. Buna mantiken de imkân yoktur. Es anlamli tekrarlarindan olusan uclemeler ve dortlemeler daha az sayida olmak kaydiyla fillerle de yapilmistir. Fiillerle olusturulan yapilarin istek ve tasarlama kipleri ile kullanimlari yaninda sifat fiil kurulusundaki yapilar, edatli ve baglacli kullanimlar da bulunmaktadir. Beslemelerin genellikle beytin tamamini kapsamalari ve cumle kurulusunda oluslari yadirganmaz. |
